Właścicielem Kaczlina wchodzącego w skład klucza sierakowskiego a w jego składzie i wsi Kaczlin od roku 1804 był Aleksander Stanisław hrabia Bniński herbu Łodzia. Tenże dzierżył miasto Sieraków i rozległe okoliczne włości do roku 1818 kiedy to zgorzałe w wielkim pożarze z roku 1817 miasto i całą majętność sprzedał Fryderykowi Henrykowi Ernestowi von Kottwitz.

Transakcja ta owiana jest mgłą tajemnicy albowiem w świetle licznych następujących po niej faktów można domniemywać, że majętność nigdy nie został objęta przez nowo nabywcę. Żeby nie zagłębiać się nadmiernie głęboko w spekulacje trzeba konieczne podkreślić, że tytuł własności miasta i okolicy wrócił w ręce Aleksandra hrabiego Bnińskiego po niecałej dekadzie. Zapewne, chociaż treści umowy wiążącej obu panów nie znamy, stało się tak za sprawa jakiejś klauzuli w umowie zawieszającej wydanie jej przedmiotu nowonabywcy do czasu spełnienia jakiegoś warunku (najpewniej zapłacenia sumy transakcji).

Ponieważ najwyraźniej nie dochodzi on do skutku, dnia 15 lipca 1827 roku Aleksander hr. Bniński odkupuje ponownie klucz sierakowski od Friedricha Heinricha von Kottwitza i już 28 lipca 1827 roku miasto i cały klucz sprzedaje dyrekcji generalnej Allgemeinen Wittwen – Verpflegungs – Anstalt (Zakład Powszechnego Zaopatrzenia Wdów w Berlinie). Ostatecznie miasto przechodzi na własność króla pruskiego Fryderyka II.

Jest prawdopodobne, że stało się tak ponieważ w Prusach zachodziły zmiany trudne do zaakceptowania dla przywykłego do swobód magnata. Aleksander zapewne wziął sobie do serca rodzinną mądrość: „Lepiej nam będzie zażywać swobody pod szeroką spódnicą rosyjskiej carycy niżli w ciasnych pantalonach pruskiego króla”.

Pewne światło na wydarzenia tamtych lat rzucają jednak nie omawiane dotąd okoliczności warunkujące sprawowanie zarządu i gospodarowanie na wielkich majętnościach ziemskich w Prusach na przełomie wieków XVIII i XIX a związane i tak zwaną „pruską drogą do kapitalizmu” czyli wytyczoną odgórnie drogą jaką reformowano Pruskie rolnictwo i własność ziemi. Podpowiedź znajdziemy także w opisie majętności jaką nabył król pruski.

Według ówczesnych pomiarów obejmowała ona 11,262 ha ziemi dziedzicznej, 8490 ha kmiecej i 1336 ha miejskiej, czyli razem 21,088 ha; północną część obszaru zajmują lasy wzgórzyste, sięgające na płn. do lasów lubieckich (Lubiath-fiiess) w Brandenburgii i zlewające się na wschodzie z lasem choińskim, a na zachodzie z międzychodzkim.

Poza ziemią dziedziczną pojawia się nieznane dotąd pojęcie ziemi kmiecej. Stało się tak gdyż w Prusach w ślad za likwidacją poddaństwa, zależności osobistej, wymogu zgody pana feudalnego na czynności prawne chłopów, zniesieniem przywiązania chłopa do ziemi oraz sądownictwa dominialnego oraz zezwoleniem na swobodny obrót ziemią ustanowionych w 1807 roku, nastąpiło uwłaszczenie chłopów. Najpierw w roku 1808 w dobrach państwowych, z wykupem świadczeń poddańczych, a później w roku 1811 w dobrach prywatnych na podstawie dobrowolnych umów lub z urzędu, za odszkodowaniem dla feudała w ziemi i spłatą renty feudalnej, zniesienie serwitutów. Co prawda proces uwłaszczeniowy przebiegał powoli a nawet w roku 1816 został przystopowany poprzez ograniczenie reformy z 1811 polegające na rezygnacji z uwłaszczenia z urzędu i dozwolenie zawierania umów dobrowolnych tylko przez zamożniejszych chłopów to jednak lawina ruszyła. W 1821 roku miała miejsce tak zwana reluicja czyli wykup powinności chłopskich dla ogółu gospodarstw. Dla mieszkańców Wielkiego Księstwa Poznańskiego najważniejsze były jednak lata 1823 i 1836 kiedy to doszło do częściowego uwłaszczenia dla chłopów w dobrach prywatnych i państwowych, na podstawie dobrowolnej umowy i za odszkodowaniem w ziemi, gotówce, naturze lub pańszczyźnie.

            Proces uwłaszczenia zakończył się w Kaczlinie w roku 1832. To z tego roku pochodzi ogłoszenie  Królewsko-Pruskiej Regencji, wydział dochodów stałych, dóbr i lasów Królewskich. Opublikowane między innymi w Gazeta Wielkiego Xięstwa Poznańskiego 1832.05.23 Nr 119.

“Po nastąpionej z rozporządzenia wyższej władzy dismembracyi folwarku Kaczlina do dóbr Sierakowskich należącego, w Powiecie Międzychodzkim położonego, został większy etablisarnent z folwarcznych budynków, wyłączywszy owczarnią, małą stodółkę i domy familijne, utworzony, który; z 3 mórg 7 prętów w podwórzach i placach do zabudowań, 303 morgi 42 prętów w ogrodach i roli ornej oraz 57 mórg w łąkach i 11 w pastwiskach i 8,5 miejscach nieużytecznych; ogółem 373 mrg. 45pr. w zupełnie odseparowanym stanie składa się. Folwark ten wraz z rybołówstwem w stawie na podwórzu folwarcznym znajdującym się, ma być drogą publicznej licytacji, w terminie wyznaczonym, w wieczystą dzierżawę więcej dającemu wypuszczonym, Zawiadamiamy zatem chęć nabycia mających, środki do kupna, jako też zdatność posiadających, iż  nabywca oprócz oddawania dwóch mędli żyta mesznego dla duchowieństwa, 9 tal. 92. srebrnych gr. 7 fen. podatku 24  grosz zwanego, 105  tal. rocznego kanonu, który przez licytacją niezasianie podwyższony, lecz spłacić się mogący, opłacać będzie obowiązany. Minimum, od którego podania zacząć się mają, jest na 650 tal. ustanowione, kaucyą zaś za podanie swe  najwięcej dający w gotowiźnie lub papierach rządowych summę 500 tal. obejmującą, przy licytacyi złożyć, a wkupne na dzień  6 lipca r. b., przy tradycyi zapłacić jest obowiązany. Anszlag (wycenę), mapę, regestra rozmiarowe i szczegółowe warunki licytacyjne, mogą być  w naszej Registraturze, jako lei u administratora Bredow w Lutomiu pod Sierakowem, przejrzane; ostatni ma sobie polecone, zgłaszać się mogącym, o położeniu i stanie użytku tegoż folwarku, dawać objaśnienie. Przyżenie nastąpi w 8- dniach po licytacyi. Poznań, dnia 19 maja 1832. Królewsko-Pruskiej Regencji, wydział dochodów stałych, dóbr i lasów Królewskich”.

W „Opisaniu jeograficzno-historyczno-statystyczne województwa poznańskiego” z roku 1841 na  stronie 118 odnajdujemy notatkę: „ Kaczlin – między Wartą i gościńcem bitym Berlińskim ma 192 mieszkańców. Właściciel Józef Koszutski”. Zapewne to On był pierwszym wieczystym dzierżawcą. Zmiany własnościowe nalazły swoje odbicie także w zmianach administracyjnych. W 1833 roku ustanowiono nowy podział powiatu międzychodzkiego na obwody wójtowskie. Odseparowany od Sierakowa Kaczlin składał się wówczas z folwarku powstałego z wcześniejszych ziem dziedzicznych i  gospodarstw kmiecych powstałych na mocy reformy. Niestety nie wiemy ile gospodarstw wówczas powstało. Dzięki ogłoszeniom prasowym związanym z obejmowaniem spadków poznajemy jedynie powierzchnię gospodarstw i nazwiska rodzin właścicieli. W 1842 roku gospodarstwo w Kaczlinie pod Nr. 5, należące do pozostałości po Jakubie Dorożałym (zapewne Dorożała) o powierzchni 47 morgów i l45 i prętów w całości do niego należące, oszacowane zostało na 512 tal. W 1846 roku wieś pozostaje własnością rządową i liczy sobie 208 mieszkańców zamieszkujących 27 dymów.

W międzyczasie pojawia nam się nowa osoba dzierżawcy wieczystego Kaczlina. Niestety nie znamy okoliczności w jakich doszło do zmiany właściciela. Musiało to jednak nastąpić niedługo po roku 1841 skoro w 1847 roku Deputowanym od stanów Wielkiego Księstwa Poznańskiego na sejm połączony wybranym z powiatów międzychodzkiego, międzyrzeckiego i babimojskiego z III stanu dla gmin wiejskich został Karol Meissner dzierżawca wieczysty w Kaczlinie. Od 1860 roku określany jest jako właściciel dóbr. Tenże wzmiankowany w prasie jeszcze w 1864 roku. We wsi działa wówczas szkoła katolicka. Z niej to w 1828 roku został „Oddalony z urzędu” nauczyciel katolicki Vogel. W tym czasie postępował germanizacja wsi.

Potwierdzenie tego faktu znajdujemy w ogłoszeniu o licytacji gospodarstwa w Kaczlinie z 1859 roku. Poznajemy także nazwisko właściciela gospodarstwa nr. 8 – August Wilhelm Volkman i jego wartość oszacowaną na 1666 talarów.

Przy okazji remontu kościoła parafialnego w Lutomiu spalonego niemal w całości w pożarze roku 1866 opublikowano liczne notatki opisujące sytuację w parafii. „Parafia lutomska, będąc niewielką a ubogą, jak prawie wszystkie dziś parafie nasze, które co dzień to uboższymi się stają, nie byłaby w stanie bez obcej pomocy odbudować swój świątyni. Składa ona się z trzech wiosek: Lutomia, Lutomka i Kaczlina. Ostatnia, to jest Kaczlin, zamieszkała jeszcze przed niedawny czasem przez samych tylko polskich i zamożnych kmieci, dziś niestety, jest własnością wyłącznie Niemców protestantów tak dawniejsza szkoła polska na protestancką, niemiecką zamieniona została”. W ogłoszeniach tyczących wsi nie znajdujemy odtąd wcale polsko brzmiących nazwisk. W roku 1869 na sołtysa wsi Kaczlin aprobowano powtórnie wybranego Karola Röhl.

Kolejnym właścicielem Kaczlina (majętności) był pan Emil Meissner dziedzic dóbr w Kaczlinie, syn Karola. Ten bardzo dbał o swoją majętność. Wsławił się tym, że za obsadzenie dróg przecinających majętność drzewami owocowymi został wyróżniony publiczną pochwalą przez Królewską Regencję w Poznaniu.

Źródła: Plater L. A., Opisanie jeograficzno-historyczno-statystyczne województwa poznańskiego, 1841, s.118; Plater L. A., Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księztwa Poznańskiego. 1846; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 5, [Kutowa-Malcz[…], 1884, s.155; Die Gemeinden und Gutsbezirke des Preussischen Staates und ihre Bevölkerung. 4, Die Gemeinden und Gutsbezirke der Provinz Posen und ihre Bevölkerung : nach den Urmaterialien der allgemeinen Volkszählung vom 1. December 1871, Berlin 1874, s. 84, 85; Słupski Z.S., Skorowidz W. Ks. Poznańskiego: niezbędny dla każdego podręcznik obejmujący zupełny i dokładny spis wszystkich w księdze pocztowej wykazanych blizko 7000 miejscowości z podaniem także nazw urzędowych, parafii, poczty, ludności miast, liczby parafian i właścicieli Polaków. 1909, s.36; Intelligenz-Blatt für das Großherzogthum Posen. 1842, № 150 (24 Juni) + dod. s. 1177; Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Posen. 1833.10.08 Nr.41; Gazeta W. Xięstwa Poznańskiego. 1847, № 89 (17 kwietnia), s.1; Kościół i Szkoła : pismo miesięczne. R.3, z. 12 (1848); Dziennik Poznański, R.9, nr 10, 2 I 1867, s. 3; Oeffentlicher Anzeiger. 1859.08.02 Nro.31. s. 1118, 1119; Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Posen. 1869.02.23 Nro.8, s. 64; Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Posen. 1869.06.22 Nro.25, s. 190; Orędownik Urzędowy dla Powiatu Międzychodzkiego R. 5, nr 27 (5 czerwca 1924), s. 2,4; Czas, R.57, nr 23 (29 stycznia 1904); Zwierzykowski M. „Sieraków i jego właściciele…” Sierakowskie Zeszyty Historyczne nr 2, s. 63-70; Gazeta Grudziądzka R. 12 [ i. e.13 ], nr 92 (2 sierpnia 1906) + dod., s. 2; Orędownik Urzędowy dla Powiatu Międzychodzkiego R. 6, nr 21 (14 maja 1925), 1-3; Dziennik Urzędowy Województwa Poznańskiego. 1925, nr 32 (8 sierpnia), s. 1; Praca Programowa Katolickiego Stowarzyszenia Mężów w Poznaniu. R. 2, nr 12 (grudzień 1938), s. 6; Postęp 1906.08.05 R.17 Nr 177, s. 2; Bosy G. Rodzina von Kottwitz – Panowie na Bojadlach i Konotopie, w: Extra – Gazeta Obywatelska, maj 2014;

Roman Chalasz©2020