Artykuł ten otwiera cykl, w którym spróbuję opisać po kolei wszystkie wsie sołeckie gminy Sieraków, a później może i innych gmin naszego powiatu. Ogromna większość tych wsi ma rodowód znacznie bardziej starożytny niż ten, który możemy wyczytać w źródłach pisanych. Prowadzone w różnych okresach wykopaliska i te dość dawne, i te czynione współcześnie przy okazji różnych inwestycji, pozwalają na bardzo wczesne datowanie osadnictwa o charakterze rolniczym na naszych ziemiach. Na przestrzeni od Sierakowa do Międzyrzecza pokłady urodzajnych iłów poznańskich sprzyjały rozwojowi rolnictwa. W dolinie Warty, pozostały liczne ślady pobytu człowieka w czasach przedhistorycznych, zwłaszcza w epoce wczesnohistorycznej. W XIV wieku nasze okolice były jeszcze bardziej zalesione niż współcześnie. Im dalej na zachód ku Międzychodowi i Międzyrzeczu, gdzie wysoczyzna poznańska coraz bardziej się zniża, gleby stają się coraz gorsze, bardziej jałowe, piaszczyste i podmokłe, a liczne jeziora i błota stwarzają krajobraz bagnistego pojezierza. Międzyrzecze Warty i Noteci, było wówczas podobnie jak i dzisiaj jedną zwartą puszczą, prawie zupełnie niezasiedloną, która od Skwierzyny i Santoku sięgała  do granic ziemi pałuckiej. Nieliczne tylko osady leżały nad brzegiem Warty na północ od niej oraz w dolinie Noteci koło Czarnkowa. Sierakowszczyzna, która jest oddzielona od bezludnych niemal obszarów puszczy rzeką Wartą leżała jakby na granicy intensywnej działalności człowieka. Dawne zasiedlenie okolicy powoduje, że większość z istniejących tu osad i wsi, jest wzmiankowana w księgach grodzkich niemal jednocześnie. Między nimi jest Kaczlin – wieś sołecka położona 4 km na wschód od Sierakowa.

            Najdawniejsze o niej wzmianki pochodzą z roku 1388 kiedy to sąd ziemski przysądził Mikołajowi z Szarokoźla i jego stryjnie w sporze z Anną Grabską [zapewne Grobską z Grobi pod Sierakowem] i jej synem Abrahamem, młynarzem w Caczino, [prawo do użytkowania młyna] na 8 lat, ponieważ dziedzic tego młyna [Mroczek Kaczliński?] był małoletni.

Na współczesnych mapach próżno szukać by cieku wodnego, na którym młyn mógłby funkcjonować. Znajdujemy co prawda strugę i stawy na niej ale intensywność tego cieku z pewnością nie napędziła by młyna. Gdzie zatem się znajdował pozostaje zagadką.

Tu rozpoczyna się długi szereg nazw zapisywanych przez różnych skrybów w różnym czasie lub ewoluujących jako (1398) Caczlino, (1402) Kaczilino, (1426) Kaczlyno, (1445) Caczlino, (1497) Caschlyno, (1608) Karślino, (1609) Karszlino, (1621) Karzslino, (1667) Kaczalino, (1671) Karslin, (1780) Kaczlin, (1909) Katschlin.

            Pierwszym znanym nam właścicielem Kaczlina był wzmiankowany już Mroczek Kaczliński, który jak się okazuje wszedł w posiadanie wsi wraz z osiągnięciem pełnoletności. Ślady jego aktywności odnajdujemy w księgach grodzkich w 1398 toku, kiedy to pozostawał w sporze z Przybigniewem Biezdrowskim. Ten sam Mroczek w roku 1402 zeznaje, że wojewoda [poznański (?) Sędziwój Świdwa z Szamotuł (?)] ręczył Bodzęcie z Jardanowic [obecnie Wiardunki] za niego na sumę 10 grzywien zakładu. Po raz kolejny wzmiankowany w roku 1426 kiedy to Grzegorz z Golcza [obecnie Gulcz] i Czema z Bielewa ręczyli mu (Mroczkowi z Kaczlina) za Soczewkę sołtysa z Białcza; (obecnie poręczycielem Soczewki ma być Sędziwój z Mylina).

            Mroczek Kaczliński zdaniem Józefa Krzepeli (Rody ziemiańskie XV i XVI wieku : zestawione według dzielnic, w których były osiedlone. Kraków 1935, s. 21) pieczętował się herbem Bróg.

            Bróg to herb bardziej znany jako Leszczyc (także jako Brożek, Brożyna, Laska, Laski, Wyszowie, Acervorum, Cerulorum) jest jednym z najstarszych herbów polskich. W opinii prof. Janusza Bieniaka należy on do dziesięciu najstarszych herbów polskich. Jego powstanie legendy herbowe umiejscawiają w okresie przed heraldycznym, w czasach pierwszych Piastów określając nawet daty powstania herbu od 550 do 1078 roku. Według podania przekazanego przez Bartosza Paprockiego nadany został przez Bolesława Chrobrego. Franciszek Piekosiński zgodnie ze swoją hipotezą o runicznym pochodzeniu polskich herbów wywodził go od linearnych znaków przed heraldycznych. Jest wymieniany w Księga Bractwa św. Krzysztofa z Arlbergu  pochodzącej z przełomu XIV o XV wieku. Najwcześniejsze polskie źródło heraldyczne wymieniające herb to datowane na lata 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae polskiego historyka Jana Długosza, który uznaje go za rdzennie polski jako jeden z 71 ówcześnie znanych herbów rycerstwa polskiego. W Herbarzu Rycerstwa W.X. Litewskiego zwanego Compendium, Leszczyc pojawia się także pod nazwą Laski. Było kilka gałęzi tego rodu. Pieczętowało się nim ok. 70 rodzin. Herb został przedstawiony w Herbarzu Złotego Runa z lat 1433-1435.

O klejnocie starodawnym Polski – Leszczyc alias Bróg tak pisze Długosz: ma swój początek ex polonica gente, a używali przodkowie żółtego w polu czerwonym, brożyny białe; pisze o nich, że bywali partim simplices, partim avari. On też twierdzi o przodkach herbu tego: żeby mieli iść od potomstwa onych Leszków monarchów pogańskich, którzy królestwu temu panowali, i przetoż ma nazwisko Leszczyk; a niektórzy też to twierdzą, aby od nich miał być nadany za znaczne zasługi rycerzowi mężnemu, od którego aż po ten wiek potomstwa wiele i znacznego mamy.

Wieś Kaczlin, była zatem własnością szlachecką. Kolejnymi znanymi właścicielami byli przedstawiciele rodu Kaczlińskich.

Wsią władał w latach 1436-57 Marcin Kaczliński [syn Mroczka (?)] h. Leszczyc po raz pierwszy wymieniany jako świadek. On to w roku 1445 zapisuje żonie Elżbiecie po 70 grzywien posagu i wiana na ½ swych części w Caczlino. Elżbieta żona Marcina z Kaczlina jako kobieta nadzwyczaj pobożna zapisuje w roku 1456 1/3 część swego posagu wynoszącego 70 grzywien, tzn. 24 grzywien i 16 skojców (Skojec – średniowieczna niemiecka jednostka obrachunkowa, jednostka monetarna lub jednostka masy równa 1/24 grzywny), na fundację altarii w Rożnowie; Marcin i jego następcy mają płacić od tej sumy 2 grzywny czynszu plebanowi w Rożnowie (a później altaryście tamże). W roku 1457 tenże Marcin z Kaczlina oraz Bronisz Grobski (z nieodległej Grobii), obaj h. Leszczyc, zeznają, że ten sam herb miała matka Stanisława Brodziszewskiego. Po raz kolejny wieś jest wzmiankowana w roku 1499 kiedy to Caczlino – wtedy zalega z podatkiem.

Kolejnym znanym nam właścicielem wsi jest Stanisław Kaczliński [s. Marcina]. Tenże w roku 1497 w imieniu matki Katarzyny i braci niedzielnych Mikołaja, Janka i Jerzego zobowiązuje się dać Mikołajowi Sławieńskiemu [ze Sławna k. Czarnkowa] 1 łan roli w Kaczlinie z zastrzeżeniem prawa odkupu za 9 grzywien.

            Tu warto wyjaśnić kimże byli bracia niedzielni. Po śmierci ojca powstawał tzw. niedział braterski, a jego właścicieli nazywano braćmi niedzielnymi. Wbrew tej nazwie od XIII wieku do własności zbiorowej dopuszczone były także niezamężne kobiety. Niedział to pojęcie prawne oznaczające formę własności zbiorowej  wspólnoty rodzinnej na nieruchomości. Uczestnicy niedziału nie mieli indywidualnej własności idealnych części ułamkowych rzeczy, a władali wspólnie całością rzeczy. Prawa własności zbiorowej były także niezbywalne. Niedział nazywany był też własnością pospólnej ręki. Miał te zalety, że śmierć jednego właściciela nie miała wpływu na prawo podmiotowe pozostałych. Nie było więc sytuacji, jaka miała miejsce w przypadku spadku, że dana rzecz chwilowo nie miała właściciela, ani jak w przypadku współwłasności, ułamku własności zmarłego współwłaściciela nie otrzymywali proporcjonalnie pozostali współwłaściciele.

Ten sam Stanisław Kaczlińskiw roku 1501 tenże zapisuje żonie Małgorzacie Lubaskiej, c. Jarosława Lubaskiego po 70 grzywien posagu i wiana na wsi Caczlinie, na folwarku i dworze oraz na połowach stawów, lasów, borów, jezior i na 1½  młyna. W roku 1501 tenże z braćmi Mikołajem, Janem, Jerzym oraz z matką Katarzyną Kaczlińską wdową po Marcinie Kaczlińskim dają Maciejowi Gościejewskiemu, dziedzicowi Gaci, czynsz roczny 3 wiardunków (wiardunek = 6 skojców) zapisany na wsi Kaczlinie (1/2 Kaczlina należy do braci, 1/2 stanowi oprawę ich matki) [tytułem posagu] ich siostry Heleny, żony wspomnianego Macieja. Rok później w 1502 [siostry Lubaskie:] Małgorzata Stanisławowa Kaczlińska, Katarzyna Andrzejowa Wargowska i Dorota Wojciechowa Bylińska sprzedają z zastrzeżeniem prawa odkupu Mikołajowi Sławieńskiemu [ze Sławna k. Czarnkowa] swój majątek po matce tzn. 1/3 wsi Górka [k. Czarnkowa].

W roku 1500 Jan Kaczliński [brat Stanisława] z żoną Małgorzatą Białecką [z Białcza] pozywają Jana Watę Gorzyckiego z powodu poręki. W 1510 roku Małgorzata Białecka żona Jana Kaczlińskiego, zeznaje, że bracia niedzielni Jerzy, Sianisław, Mikołaj i Marcin [Ostrorogowie] z Lwówka spłacili 20 grzywien, które były zapisane na Nadolnym Młynie w Mościejewie. Młyn ten Lwowscy niegdyś sprzedali z zastrzeżeniem prawa odkupu Jakubowi Białeckiemu ojcu Małgorzaty. W roku 1543 ta sama Małgorzata jest już wdową po Janie Kaczlińskim w Białczu. Kaczlińscy są jeszcze po wielokroć wzmiankowani przy różnych wpisach do ksią grodzkich..

1501 Mikołaj Kaczliński [s. Marcina] nabywa z zastrzeżeniem prawa odkupu od Mikołaja Sławieńskiego [ze Sławna k. Czarnkowa] 4 łany osiadłe w Lutomiu Małym za 30 grzywien i 1 kopę półgroszy.

1508 Jadwiga córka Marcina Kaczlińskiego [bratanica Stanisława] – żoną Mikołaja Sławieńskiego [ze Sławna k. Czarnkowa].

W roku 1511 Jerzy Kaczliński [brat Stanisława] zostaje stryjem Katarzyny [z Objezierza] żony Jana Wielżyńskiego. Ten po serii transakcji powraca na dobra rodowe. W roku 1512 jest wzmiankowany jako dziedzic Gaci [k. Skoków]. Tą wieś w 1513 sprzedał Mik. Grabieńskiemu na wieczność oraz wieś Sławicę [k. Skoków] z zastrzeżeniem prawa odkupu. W tym samym roku tenże kupuje od swych sióstr Barbary, Katarzyny i Doroty ich części po ojcu i matce w Caschlyno za 150 grzywien. W kolejnej transakcji z roku 1513 tenże zapisuje żonie Klarze córce Macieja Gościejewskiego z Gaci po 150 grzywien posagu i wiana na części Caschlyno.

1522-23 tenże bierze udział w sporze o obsadzenie parafii w  Lutomiu. Jako rycerz w roku 1522 wraz z Dobrogostem Jezierskim [z Jezior Wielkich k. Kórnika, w powiecie pyzdrskim] pozostaje na straży zamku w Wieleniu. Dalej konsoliduje własność Kaczlina i w roku 1525 od brata Stanisława Kaczlińskiego kupuje część Kaczlina, którą Stanisław odziedziczył po zmarłym bracie Mikołaju. Wzmiankowany jest także w roku 1531 Jan Kaczliński i Małgorzata Białeczka, małżonkowie, dziedzice części w Kaczlino i Białczu w powiecie poznańskim.

            Kolejne wzmianki znajdujemy dwadzieścia lat później. Są one dowodem na to jak skomplikowany system dziedziczenia w połączeniu z wielodzietnością i poczuciem obowiązku mogą skomplikować sytuację.

W roku 1551 Felicja, żona Tomasza Wierzchaczewskiego, Anna, wdowa po zmarłym Jerzym Goluńskim, Katarzyna żona Jakuba Poklateckiego, wszystkie z domu Kaczlińskie, córki zmarłego Jerzego Kaczlińskiego, oraz Maciej Kaczliński, syn zmarłego Stanisława Kaczlińskiego, Wawrzyniec i Erazm Kaczlińscy, bracia rodzeni, zmarłego Jana Kaczlińskiego synowie, zastrzegają aprobatę Stanisława, Jerzego alias Ojerza, Serafina i Melchjora Kaczlińich, braci swych nieobecnych, spadkobiercy zmarłej Heleny Kaczlińskiej wdowy po zmarłym Stanisławie Wargowskim, oprawę posagu zmarłej Heleny Kaczlińskiej, na całej części wsi Młodawsko w powiecie poznańskim, którą to wieś Stanisław. Wierzchaczewski nabył od Piotra Młodawskiego, spadłą po tej ich ciotce Helenie, Piotrowi Wargowskiemu, dziedzicowi w Wargowo za 60 grzywien sprzedają.

1552 roku Wawrzyniec Kaczliński zapisuje dług 13 grzywien Zofji Skrzetuskiej, wdowie po Macieju Kaczlińskim. Zofja Skrzetuska, wdowa po Macieju Kaczlińskim, kwituje Wawrzyńca Kaczlińskiego, Felicję, żonę Tomasza Wierzchaczewskiego, Annę wdowę po Jerzym Golunskim, i Katarzynę, żonę Jakuba Poklateckiego, siostry rodzone, spadkobierców zmarłego Macieja Kaczlińskiego z 30 grzywien. 1563 Tomasz Wierzchaczewski oraz Wawrzyniec, Melchior, Serafin i Erazm Kaczlińscy dzielą bory i lasy w Kaczlinie. Wymieniono granicę z miastem Sierakowem i z wsiami Bukowiec, Rzyżyn [obecnie Ryżyn], Lutomie, Sitowiec oraz z Jez. Godziszewo; drogi: sierakowska i drożysko do Rzyżyna; obiekty fizjograficzne: Lesionki, Lisieńce albo Łysience (ku Lyssyenczom), Rudnik, “Wyelkye Trzezagowo”, Bielawa, Miecisko, Przysiek, Ostrowek, “Kawel Karlowski”, “Kawel Jackowski”, łoziska [łożyska (?)]. 1564 Melchjor Kaczliński bratu rodzonemu Erazmowi Caczlińskiemu, całe części dziedziczne wsi Kaczlino w powiecie poznańskim za 1.000 zł. sprzedaje.

1565 Erazm Kaczliński Wojciechowi Chrzypskiemu całe części Białcza  w powiecie poznańskim, przez Wawrzyńca i Serafina Kaczlińskich, braci swych rodzonych, Chrzypskiemu za 3. 000 zł sprzedaje.

Melchjor Kaczliński kwituje brata rodzonego Erazma Kaczlińskiego z 1. 000 zł.
1566 Serafin Kaczliński s. Białeczki na 1/2 swych części wyderkował we wsi Kaczlino w powiecie poznańskim od Erazma Kaczlińskiego, brata rodzonego, za 1.000 zł. na wyd. nabyt. (?) i na 1/2 tej sumy 1.000 zł. zapisuje 300 zł. posagu i tytułem wiana żonie Zofii, córce zmarłego Jana Lipnickiego.

1568 Serafin Kaczliński s. Białeczki całe części wsi Kaczlino w powiecie poznańskim od Erazma Kaczlińskiego. s. Białeczki, brata rodzonego, za 1.000 złp. wyderkował. Za 1.000 zł. Franciszkowi i Joachimowi Gorajskim wyderkował.

1572 Melchior Kaczliński s. Białecki na 1/2 dóbr wsi Kaczlino w powiecie poznańskim. zapisuje 60 zł. posagu i tytułem wiana żonie Dorocie, córce Wawrzyńca Gnińskiego [zapewne Gnuszyńskiego]. 

            Ciekawe światło na dalsze losy majętności rzucają księgi podatkowe. Jak już wzmiankowałem w 1499 roku wieś zalega z podatkiem. W roku 1508 pobór dokonany został z 8 łanów. Czas nie sprzyjał jednak wsi. W roku 1563 pobór wykonano jedynie z 4 łanów i karczmy. Dziesięcina z Caczlino należała (1564) do uposażenia klucza poznańskiego dóbr biskupa poznańskiego. Gdzieś pomiędzy rokiem 1572 a 1577 wieś zmienia właściciela. W roku 1577 pobór podatku z Kaczlina płacił Jakub Targowski. Zaledwie dwa lata później w roku 1580 podatki opłaca już Jakub Rokossowski. Pobór wykonano z 3 łanów,  tyczył także 6 zagrodników, pastucha z 30 owcami i niedużej roli (modicus ager) karczmarskiej.

Tak to wieś Kaczlin w wieku XVI weszła w skład „klucza sierakowskiego” (pomiędzy rokiem 1577, a 1580). Nie wchodziła jednak w skład parafii sierakowskiej, a w skład parafii Lutomie [obecnie Lutom].

Źródła: Słownik historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu – prace Instytutu Historii PAN, (Ossolineum, Wrocław 1982 – Wydawnictwo PTPN, Poznań 2008); Słupski, Zygmunt Światopełk, Skorowidz W. Ks. Poznańskiego, niezbędny dla każdego podręcznik obejmujący zupełny i dokładny spis wszystkich, w księdze pocztowej wykazanych blizko 7000 miejscowości z podaniem także nazw urzędowych, parafii, poczty, ludności miast, liczby parafian i właścicieli Polaków – Poznań 1909; Krzepela Józef, Rody ziemiańskie XV i XVI wieku : zestawione według dzielnic, w których były osiedlone. Kraków 1935, s. 21; Wittyg Wiktor, Nieznana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908;  Teki Dworzaczka – Biblioteka Kórnicka PAN; Jarosław T. Łożyński, Zarys dziejów wsi Sierakowszczyzny od ich zarania. Maszynopis. Sieraków 2011;

©2020 Roman Chalasz